آذربایجان شرقی، شهر جهانی فرش دستبافت

تبریز شهر جهانی فرش دستبافت

تبریز، شهر جهانی فرش دستباف
اهمیت فرش تبریز را از جوانب مختلف می‌توان مورد مطالعه قرار داد. تاریخ فرش تبریز از مقوله‌های مهمی است که نه تنها در فرش منطقه بلکه در تاریخ فرش جهان، حتی عثمانی و هند، تاثیر به سزایی داشته است. حاشیه‌ی کوفی و تزئینات کوفی که برای اولین بار در دوره‌ی سلجوقی در فرش‌های ایران و آناتولی بازنمایی شده‌اند به نام دیگری نیز قید گردیده است و آن هم تزئینات «شامی» است. بر خلاف تصور عده‌ی زیادی از پژوهشگران که این واژه را منشعب از شامات سوریه می‌دانند، اخیرا ثابت شده است که منظور از شام یا شامی، مرکز فرمانروایی ایلخانان، شنب غازان است که در غرب شهر تبریز واقع شده است. بی‌درنگ و بنا به گواهی سیاحان دوره‌ی ترکمانی، قالی‌‎های بسیار نفیسی، مسجد کبود را مفروش به نقوشی در شأن نقوش کاشی‌کاری شده‌ی فیروزه‌ی اسلام می‌کرده است. در دوره‌ی اوزون حسن آق‌قویون‌لو قالی‌های زیبایی در کاخ هشت بهشت او دیده شده است. فرش تبریز در دوره‌ی صفوی گام بسیار بلندی را برداشت. سرچشمه‌ی فرش‌های کلاسیک ایران بدون تردید به قالی‌های بسیار متنوع تبریز برمی‌گردد. قالی‌های صفوی از هر لحاظ پیشرفت چشم‌گیری داشته است. هم از جنبه‌ی فنی و هم از نقطه نظر نقش و مایه. فرش‌های شکارگاه، ترنج‌بندی، لچک‌ترنجی، درختی، چهارفصل، چهار باغ و گرفت و گیر در ابعاد مختلف نشان از رشد فزاینده‌ی قالی در تبریز سده‌ی دهم هجری است. نقش و نگار این قالی‌ها از زیبایی و تنوع چشم‌نوازی برخوردار است. لابد نقاشان درباری چون آقا میرک، سلطان محمد، میر مصور و دیگر نقاشان دربار شاه تهماسب در هنرنمایی این قالی‌ها سهم قابل توجهی داشته‌اند. قالی‌های تهماسبی دارای اسلیمی‌ها و ختایی‌های پرقدرت و ترکیب‌بندی¬های بسیار سیال هستند. فرش کنونی ایران حتی ترکیه و هندوستان، با واسطه و بی واسطه، مقتبس از فرش‌های صفوی تبریز هستند. نقاشانی که از تبریز جانب دربار گورکانیان هند و استانبول مهاجرت کردند تأثیر وافری در رونق قالی‌های آنجا داشته‌اند. در دوره‌ی قاجار با فعالیت تولید کنندگان و تجار تبریزی قالی‌بافی تبریز دوباره احیاء شد. این بار بازرگانان تبریزی قالی‌بافی را در سایر شهرهای ایران، مانند ساروق، همدان، کرمان و مشهد نیز احیا کردند. به سخنی دیگر قالی امروز ایران مدیون تولیدکنندگان فرش دوره‌ی قاجار تبریز هستند. در این دوره‌ تجار به صورت مستقیم قالی‌های ایران را از طریق بندر ترابوزان و بندر استانبول و بندر ازمیر به مرکز اروپا صادر می‌کردند تا جائی که خود ناصرالدین شاه فرمانی امضا کرد تا از رنگ‌های صنعتی که جدیداً استعمال می¬شد در قالی ایرانی استفاده نشود. قالی دوره‌ی قاجار تبریز مورد تقلید قالی‌بافان شهر «هرکه» در ترکیه قرار گرفت. قالی‌های سالتینگ و برخی قالی‌های جانمازی آناتولی به صورت مستقیم منبعث از قالی تبریز هستند. قالی تبریز در دوره‌ی معاصر نیز از اهمیت بالایی برخوردار است. قالی بزرگ عمو اُغلو (مشهد) در زمره‌ی این قالی‌ها قرار دارد. اما آنچه قالی‌های معاصر تبریز را از قالی‌های دیگر متمایز می‌کند، وجود یک نوع جسارت در طراحی و رنگ¬آمیزی فرش تبریز است. طراحان و نقاشان معاصر تبریز توانستند از کالبد سنتی خارج شوند و روح و جان تازه‌ای بر قالی تبریز بدهند. توجه به سلیقه‌ی بازار هدف در نقش و رنگ از امتیازهای قالی تبریز است. استفاده از نقش‌های چدنی، لندنی-کاری و گچ¬بری، دسته‌گل‌های فرنگی و رنگ‌های ملون، موجب اقبال مشتریان و متقاضیان غرب را به همراه داشته است. قالی تبریز با داشتن تاریخ قابل افتخار از تنوع بسیاری نیز برخوردار است. قالی‌های شهری یا همان کلاسیک، که در قلب تبریز بافته می‌شوند اهمیت به سزایی در صادرات دارند. قالی‌های شهرستانی هم‌چون هریس، گروان و مهربان نیز نقش بسیار مهمی در تجارت فرش منطقه و تبریز دارد. قالی‌های روستایی، مانند قراجه، لمبران، حماملو که بیشتر در منطقه‌ی قره‌داغ (ارسباران) بافته می‌شوند هنوز در بازار «سامان میدانی» تبریز خریداران خاص خودشان را دارند اما فرش‌های تخت باف ایلاتی نیز بر تنوع فرش بازار تبریز می‌افزاید. گلیم‌ها و جاجیم‌ها و ورنی‌های عشایر شاهسون در فروشگاه‌های صنایع دستی تبریز و تهران جایگاه ویژه‌ای برای خود دارند.